Geçtiğimiz günlerde Washington eyaletindeki bir okulda görev yapan öğretmenler, okulun floresan aydınlatmasındaki PCB maddesine maruz kaldıklarını ve beyin hasarına uğradıklarını belirtmişti. Firmaya dava açan öğretmenler 185 milyon dolar tazminat kazandı.
Gazi Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Öğretim Üyesi Prof. Dr. İsmet Çok’un aktardığına göre, Poliklorlanmış Bifeniller (PCB) organik kimyasallar ve kalıcı organik kirleticilerin (KOK) en önemli gruplarından birini oluşturuyor.
İnsanlar ve hayvanlar için toksik, doğada uygun koşullar sağlanırsa yüz yıl boyunca parçalanmadan kalabiliyor, besin zinciri yoluyla canlıların yağ dokularında biyobirikime uğruyor ve su, hava, göç eden türler yoluyla uygulama alanından daha uzağa taşınabiliyor. Ayrıca nörotoksik yani sinirlere ve sinir sistemine zararlı. Kanser yapıcı etkisi olduğu da düşünülüyor. Tüm bunlar, PCB’lerin yasaklanmasına yol açan etmenlerden bazıları.
Nasıl hala hayatımızda?
Kısıtlama ve yasaklamalardan sonra tüketici ürünlerindeki kullanımları ortadan kalksa da floresanlar başta olmak üzere ‘eskiden üretilmiş’ çamaşır makineleri, buzdolabı, televizyon, bilgisayar ve diğer elektrikli ürünlerin içinde hala yer alıyor. Çok, dünya genelinde 1,5 milyon ton üretildiğini, bunun 3’te 2’sinin halen kullanımda veya doğada olduğunu söylüyor.
PCB’lerin uçucu özellikte olduğunu, floresan gibi ürünlerin içinde yer almalarının dışarı salınmalarına neden olduğunu söyleyen Çok, kullanılan floresan sayısına ve ısınmaya bağlı olarak ortama salınan PCB miktarında artış görülebildiğini ekliyor.
“PCB’lere getirilen yasaklama ve kısıtlamalar dünya yüzeyinde bu bileşiklerin üretimlerinin ve kullanımlarının azalmasına neden olmuştur. Fakat halen kullanımda ve doğada yüksek miktarda bu bileşikleri içeren ürünler yer almaktadır.”
Nerelerde kullanıldı?
Çok, PCB’lerin ısıya ve termal kısa devrelere dayanıklı olduklarını, elektrik yalıtım özelliklerinin fazla olduğunu söylüyor. Bu sebeple çoğunlukla elektrik ekipmanlarının içinde yer almış.
“Elektrikli transformatörler, elektrikli kondansatörler, elektrik dağıtım sistemlerinde güç faktörü kondansatörleri, aydınlatma balastları, buzdolapları, ısı sistemleri, klimalar, saç kurutucular, su kuyusu motorları, motor start kondansatörleri, televizyonlar ve mikro dalga fırınlar dahil elektrikli ekipmanlardaki kondansatörler gibi… Ayrıca karbonsuz kâğıt yapımı, boyalar, dolgu malzemeleri, PVC yapımı gibi alanlarda da kullanım bulmuşlardır.”
Ne zaman yasaklandı?
Bu maddenin yasaklanması 1970’li yıllarda başlıyor.
Prof. Dr. İsmet Çok’un aktardığına göre, ABD’de 1977’den sonra, Japonya’da 1972’den sonra üretim ve kullanımı yasaklanmış. Avrupa ülkelerinde 1970’li yılların ortalarında kısıtlama, 1980’li yılların ortalarında ise yasak getirilmiş. Türkiye’yi sorduğumuzdaysa 1993’te kullanım ve ithalatına sınırlamanın getirildiğini, 1996’da yasaklandığını söylüyor.
Kanser ile ilgisi
Çok, “WHO Uluslararası Kanser Araştırmaları Ajansı (IARC) 1987 yılından günümüze PCB’lerin insanlarda karsinojenik etkili olduğunu varsaymakta ve PCB bileşiklerini 2A ‘İnsanlarda Karsinojenik Etki Olasılığı Bulunanlar’ grubunda değerlendirmektedir. Diğer yandan EPA (Çevre Koruma Ajansı) (1996) PCB’lerin ‘Muhtemel İnsan Karsinojenleri’ olduklarından şüphelenmektedir” diyor.
Mesleki maruziyetler dışında başlıca besinler ve soluma ile alınan bu bileşiklerin insanlarda testis kanseri gelişiminde rolü olabileceği yönünde çalışmalar bulunduğunu söyleyip şöyle devam ediyor:
“Çünkü PCB bileşikleri ve diğer bazı organik klorlu bileşikler, hayvan ve insan vücuduna girdiklerinde östrojen içeren çeşitli doğal hormonları taklit etme yeteneğindedirler. Dolayısıyla üreme sistemi üzerine de olumsuz etkileri konusunda çok sayıda araştırma sonucu mevcuttur.”
Düşük IQ, gelişimsel problemler
Kronik maruziyete bağlı gelişen nörolojik ve gelişimsel etkiler konusunda da araştırmalar olduğundan bahseden Çok, şunları söylüyor:
“Özellikle annelerinin beslenmelerine bağlı olarak yüksek düzeyde PCB maruziyeti yaşamış olan çocuklarda azalmış psikomotor gelişimsel skorlar, daha düşük IQ, okuduğunu anlamada zayıflık, dikkat toplamada zorluk, hafıza problemleri gibi gelişimsel problemler yaşadıklarını göstermektedir.”
Yaban hayatı üzerinde de etkili
PCB’lerin doğada uzun zaman parçalanmadan kalması, yaban hayatının sürekli PCB’lere maruz kalması anlamına geliyor.
“Özellikle yaban hayat bu durumdan oldukça yüksek düzeyde etkilenmektedir. Bu bileşiklerin yağda çözünme özelliklerinin fazla olmasından dolayı sürekli maruziyet sürekli vücutta birikimi getirmekte, bu durum da yaban hayatın özellikle üreme sistemini etkilemektedir. PCB’ler başta, kartallar olmak üzere, ayı balıkları, kutup ayıları, panterler ve timsahların üremelerini ciddi şekilde azaltan bileşiklerin başında gelmektedirler.”
TRT